Orzeczenie świadczenia pieniężnego wymienionego w art. 39 pkt. 7 K. K. albo zobowiązanie skazanego do naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody w całości albo w części, chyba że orzeczono środek kompensacyjny.
W niniejszym wpisie przedstawiamy szczegółowo obowiązek Orzeczenia świadczenia pieniężnego wymienionego w art. 39 pkt. 7 K. K., albo zobowiązanie skazanego do naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody w całości albo w części, chyba że orzeczono środek kompensacyjny. Dotyczy to instytucji warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności.
Obowiązek ten wprowadziła nowelizacja z dnia 20 lutego 2015 r.
Nakaz nałożenia na sprawcę przestępstwa przynajmniej jednego z obowiązków wymienionych w par. 1 art. 72 K. K. ulega wyłączeniu w razie orzeczenia wobec niego któregokolwiek ze środków karnych. W szczególności wyłącza go orzeczenie wobec sprawcy na podstawie art. 72 par. 2 K. K. świadczenia pieniężnego wymienionego w art. 39 pkt.7[1].
Nakazu nałożenia na sprawcę , w stosunku do którego stosuje się warunkowe zawieszenie wykonania kary, przynajmniej jednego z obowiązków probacyjnych wymienionych w art. 72 par. 1 k.k. nie wyłącza natomiast orzeczenie wobec niego środka kompensacyjnego lub przepadku[2].
Sąd zawieszając wykonanie kary poza obowiązkami probacyjnymi, może orzec również jeden z dwóch środków przewidzianych w art. 72 par. 2 k. k. t. j. świadczenie pieniężne albo naprawienie szkody. Powyższe środki zostały wprowadzone alternatywnie, a więc sąd musi wybrać, który z nich bardziej, jeśli w ogóle, posłuży celom warunkowego zawieszenia wykonania kary. Należy uznać za słuszne to rozwiązanie, ponieważ obowiązek naprawienia szkody, jak i świadczenie pieniężne z mocy prawa (art. 196 par. 1 KKW) podlegają egzekucji i w związku z tym nie powinny być kumulowane[3].
Mimo analogicznego traktowania przez ustawę tych środków wydaje się aczkolwiek, że sąd powinien bardziej skłaniać się ku nakładaniu obowiązku naprawienia szkody, a świadczenie pieniężne orzekać wyłącznie, gdy nie ma możliwości zabezpieczenia interesu pokrzywdzonego (brak szkody) lub gdy został on zabezpieczony (szkoda została naprawiona). W przeciwnym wypadku może dojść do zablokowania sposobności zaspokojenia interesu pokrzywdzonego, ponieważ zgodnie z art. 43a k.k. świadczenie pieniężne może być uiszczone wyłącznie na rzecz wskazanych w niniejszym przepisie instytucji, z wyłączeniem pokrzywdzonego. Nałożenie na skazanego obowiązku naprawienia szkody uniemożliwia orzeczenie takiego świadczenia[4].
Orzeczenie naprawienia szkody
Gdy sąd zastosował już wobec skazanego środek w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę orzeczenie naprawienia szkody nie jest możliwe. Szczególnie może to zaistnieć w przypadku możliwości obligatoryjnego zastosowanie tej instytucji na podstawie art. 46 par. 1 K. K., t. j. w sytuacji gdy wniosek o orzeczenie tego środka karnego złożył pokrzywdzony, inna uprawniona osoba lub np. prokurator. W niniejszym przypadku podstawą orzeczenia naprawienia szkody nie może być art. 72 par. 2 K. K., ale wyłącznie art. 46 §1 K. K[5].
Nie należy zapomnieć, iż budzi pewną wątpliwość przewidziana w art. 46§2 KK możliwość orzeczenia, w zastępstwie wskazanego obowiązku naprawienia szkody, innego środka, tj. nawiązki. Niniejszym należy odpowiedzieć na pytanie czy także w wypadku, gdy sąd zdecyduje orzec nawiązkę , nie jest możliwe nałożenie na skazanego obowiązku naprawienia szkody na podstawie art. 72 par. 2 K. K. W niniejszym wypadku charakter nawiązki – jako szczególnego środka zastępczego – świadczy za tym , aby także i ona rodziła tożsamy skutek jak obowiązek naprawienia szkody nałożony na podstawie art. 46 par. 1 K. K., wykluczając możliwość orzeczenia tego środka na podstawie par. 2 art. 72 K. K[6].
Powracając do paragrafu 2 art. 72 k. k. – przepis ten upoważnia sąd do nałożenia na skazanego obowiązku naprawienia wyrządzonej szkody w całości lub w części, autoryzuje także sąd do orzeczenia świadczenia pieniężnego wskazanego w art. 39 pkt. 7 K. K. albo do orzeczenia środka kompensacyjnego. Te trzy środki występują alternatywnie (co już było pisane wyżej). Kodeks karny z 1997 r. ujął możliwość stosowania trzech instytucji (obowiązek naprawienia szkody w całości lub w części, orzeczenie świadczenia pieniężnego albo orzeczenie środka kompensacyjnego). Dodać należy, że instytucje te mają różnorodny charakter i spełniają różne funkcje. Naprawić wyrządzoną przestępstwem szkodę ma odszkodowanie. Pokrzywdzonym może być osoba prawna, osoba fizyczna czy również mająca zdolność prawna jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej. Świadczenie pieniężne oddziaływuje zawsze na dobro podmiotu o charakterze publicznym, który szkody nie poniósł. Środek kompensacyjny może przybrać postać zadośćuczynienia lub odszkodowania (art. 46 K. K.) albo też nawiązki. Ta z kolei może wywrzeć wpływ na rzecz pokrzywdzonego bądź też innej osoby uprawnionej (art. 46 §2, art. 57a§2, art.212, art. 216, art. 290§2), czy też na dobro podmiotu publicznego (art. 47§1 i 2, art. 57a §2, art. 212, art. 216)[7].
Funkcja odszkodowawcza
Od ponad 80 lat artykuł 72 par. 2 K. K. pełni funkcję odszkodowawczą. W kodeksie Karnym z 1932 r. był pierwszym i jedynym obowiązkiem probacyjnym przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary. Interesy pokrzywdzonego maja być chronione przez tą instytucję, przez to że ma on w postępowaniu karnym uzyskiwać odszkodowanie w każdym przypadku, w którym w toku takiego postępowania jest to możliwe. Niniejsza funkcja nie uległa zmianie. Zatem ze środków innych niż odszkodowanie (lub nawiązka na rzecz osoby pokrzywdzonego) powinno się korzystać wyłącznie wtedy, gdy zastosowanie odszkodowania w danym konkretnym postępowaniu nie jest możliwe. Powyższe trzy środki nie są środkami pozostawionymi do dowolnego wyboru i równorzędnymi[8].
Z charakteru odszkodowania i świadczenia pieniężnego wynika wyraźnie, iż w razie wyrządzenia określonemu pokrzywdzonemu szkody należałoby orzekać obowiązek odszkodowawczy. Obowiązek ten dotyczy naprawienia szkody w całości lub w części. W tej mierze decyzja należy do Sądu i zależy od całokształtu okoliczności sprawy, a także jakie funkcje środka probacyjnego zdaniem sądu zamierza on w danym wypadku realizować. Funkcja kompensacyjna jest główną funkcją kompensacyjną, którą należy rozumieć obszernie. Nie tylko jako uproszczenie dla pokrzywdzonego, na drodze prawnokarnej, bardziej dla niej dogodnego (szybszego, mniej czasochłonnego, mniej kosztownego itd.) uzyskania odszkodowania, chociażby było one częściowe, ale także jako wynagrodzenie pokrzywdzonemu określonego uszczerbku w jego majątku[9].
Znacznie silniejszą sankcją zabezpieczone jest wykonanie tego obowiązku aniżeli zasądzenie odszkodowania orzeczonego w sprawie cywilnej. Wyłącznie środki egzekucyjne można stosować w tej ostatniej, natomiast w razie uchylania się od wykonania obowiązku probacyjnego grozi skazanemu nawet wykonanie kary pozbawienia wolności. Funkcja ta nie może być pominięta przez sąd orzekający o warunkowym zawieszeniu wykonania kary. Odszkodowanie może zaistnieć jako wynagrodzenie za szkodę w postaci utraty spodziewanych (i sprawdzalnych) korzyści (lucrum cessans) jak i w postaci efektywnie poniesionego uszczerbku w mieniu w posiadanym w czasie czynu (damnum emergens). Szkoda może zostać naprawiona zarówno w postaci zapłaty określonej kwoty pieniężnej z tytułu odszkodowania, jak i obowiązku przywrócenia stanu poprzedniego (restitutio in integrum). Oczywiście wybór formy i zakresu (w całości lub w części) odszkodowania winien być dokonany po szczegółowej analizie majątkowej sprawcy a także po uwzględnieniu innych dolegliwości majątkowych objętych wyrokiem (np. grzywny), bądź obowiązków takich, jak obowiązek opuszczenia lokalu, płatnej nauki. Zauważyć należy, że aby wykonać ten obowiązek, musi on odpowiadać rzeczywistym możliwościom finansowym skazanego w okresie próby[10].
W art. 74 K. K. wyrażony jest expressis verbis nakaz – iż sąd ma obowiązek dokładnego określenia sposobu wykonania obowiązku odszkodowawczego.
Wspomnieć należy o orzeczeniu które mówi, iż obowiązku odszkodowawczego określonego w art. 72 par. 2 K. K., a również z mocy innej podstawy prawnej nie należy orzekać, jeżeli „roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono” (art. 415 §5 zd. 2 KPK). W tym wypadku chodzi o to, żeby nie doszło do kumulacji roszczeń kompensacyjnych odnoszących się do tej identycznej szkody[11].
Nadmienić należy, że obowiązek ten brzmiał przed nowelizacją z dnia 20 lutego 2015 r. tak :
Sąd może zobowiązać skazanego do naprawienia szkody w całości lub w części, chyba że orzekł środek karny wymieniony w art. 39 pkt.5, albo do uiszczenia świadczenia wymienionego w art. 39 pkt. 7.
Karnoprawny obowiązek naprawienia szkody
Wiele na temat naprawienia szkody w prawie karnym pisał Z. Gostyński. Jednym, z najważniejszych poglądów Z. Gostyńskiego na problem karnoprawnego obowiązku naprawienia szkody jest uznawanie z jednej strony tego, że rozsądna polityka karna musi m. in. uwzględniać fakt, iż naprawienie szkody ma głównie służyć wygaszaniu konfliktu prawnego między pokrzywdzonym a sprawcą przestępstwa, który wyrządził szkodę pokrzywdzonemu. Natomiast z drugiej strony Gostyński rozwijał argumentację na rzecz samodzielności i odrębności karnej podstawy obowiązku naprawienia szkody, w tym konstytutywnego charakteru jego orzekania [12], ze wszystkimi jego konsekwencjami, np. w zakresie : stosowania dyrektyw sądowego wymiaru kary oraz dopuszczalności nałożenia karnoprawnego obowiązku naprawienia szkody również wtedy, gdy w świetle przepisów prawa cywilnego zasądzenie roszczenia nie jest dopuszczalne, możliwości stosowania amnestii, a także indywidualnych aktów łaski[13].
Zdaniem Z. Gostyńskiego wskazane jest w niektórych wypadkach uznanie podrzędności kompensacyjnego celu karnoprawnego obowiązku naprawienia szkody wobec innych funkcji, jakie on ma do spełnienia[14]. Ten zabieg ma bardzo istotne znaczenie praktyczne. W razie kolizji czasami należy uznać dominację wychowawczych i resocjalizacyjnych aspektów tego środka oraz jego znaczenie dla społecznego poczucia sprawiedliwości. Oznacza to więc, że w razie kolizji, gdy względy wychowawcze czy inne za tym przemawiają, o pełnym odszkodowaniu w ramach prawa karnego nie ma mowy[15].
Dwie postacie obowiązku naprawienia szkody
W obowiązującym kodeksie karnym obowiązek naprawienia szkody występuje w dwóch postaciach a mianowicie, jako tzw. środek probacyjny oraz jako samoistny środek karny. W pierwszym wypadku, podobnie tak jak w kodeksie karnym z 1969 r., obowiązek naprawienia szkody może być orzeczony w połączeniu z warunkowym zawieszeniem wykonania kary. Obowiązek naprawienia szkody w połączeniu z warunkowym zawieszeniem wykonania kary (art. 72§2k.k.) mógł być orzeczony tylko wówczas, gdy sąd nie orzekł środka karnego z art. 39 pkt. 5 k. k. Zgodnie z art. 75 §2 k. k. zarówno uchylanie się od orzeczonych środków karnych, jak i uchylanie się od wykonywania nałożonych obowiązków może stanowić podstawę do zarządzenia wykonania orzeczonej kary[16]. Jak już było wspomniane art. 75 par. 2 k. k. uległ kosmetycznym zmianom.
Kodeks karny z 1997r. (stan prawny przed przedmiotową nowelizacją) przewidywał możliwość nałożenia przez sąd obowiązku naprawienia szkody w całości lub w części, chyba że orzekł on już obowiązek naprawienia szkody jako środek karny wymieniony w art. 39 pkt. 5 k. k. albo jako środek karny tj. świadczenie pieniężne, przewidziane w art. 39 pkt. 7 k. k. z 1997 r[17].
Obowiązek naprawienia szkody może być nałożony tylko wtedy, gdy skazany popełnionym przestępstwem spowodował szkodę w znaczeniu prawa cywilnego[18].
Tak jak autor już wspominał kodyfikacja karna z 1997 r. umożliwia orzeczenie obowiązku naprawienia szkody w przypadku warunkowego zawieszenia kary. Jednak należy zaznaczyć jeszcze jedną kwestię , iż na mocy kodyfikacji karnych klauzula wykonalności może być nadana orzeczeniu o obowiązku naprawienia szkody już od momentu jego uprawomocnienia się (art.107§2 k.p.k.)[19].
Element odpowiedzialności karnej
Analiza charakteru prawnego omawianego obowiązku przemawiało za uznaniem go za element odpowiedzialności karnej. Możliwość jego zastosowania była bardzo ściśle powiązana z zastosowaniem odpowiednich instytucji prawa karnego, natomiast jego niewykonanie pociągało za sobą określone skutki karne (była już o tym mowa wyżej). Już na gruncie kodeksu karnego z 1969 r. zaznaczano, że zobowiązanie to miało na celu nie tylko zaspokajanie roszczeń pokrzywdzonego, lecz również spełnienie funkcji resocjalizacyjnej i wychowawczej wobec skazanego[20].
Ostatnią kwestią jaką autor chce zaznaczyć jest kwestia wymogu „zawinienia” przez zobowiązanego nienaprawienia szkody, rozumianego w ścisłym znaczeniu prawnokarnym . Eksponują go S. Bułaciński[21] i J. Skupiński[22]. Pierwszy z autorów stwierdza, że „ uchylanie się „ nie musi polegać na działaniu w bezpośrednim zamiarze, ale będzie możliwe również na skutek lekkomyślności lub niedbalstwa. Natomiast drugi z autorów tj. J. Skupiński opowiada się za bardzo wąskim rozumieniu pojęcia „ uchylania się”, uważa on, że w z znaczeniu prawnokarnym pojęcie to zawsze oznacza umyślne dążenie do niewykonania obowiązku.
Adwokat Dąbrowa Górnicza – Prawnik, pomoc prawna
Kancelaria Prawna Prawnicy Bracia, Adwokat, Radca Prawny, prawnik prowadzi sprawy o warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności.
W kwestiach związanych z warunkowym zawieszeniem wykonania kary pozbawienia wolności Kancelaria Prawna Prawnicy Bracia zaprasza do Oddziałów w Miechowie, Dąbrowie Górniczej, w Olkuszu. Adwokat, prawnik oraz radca prawny zapewniają kompleksową obsługę prawną i możliwość umówienia się na konsultacje prawne w jednym z oddziałów kancelarii, a także w formie online.
[1] J. Majewski, Kodeks karny, Komentarz do zmian 2015, Warszawa 2015, s. 250
[2] Ibidem, Kodeks karny, Komentarz do zmian…, s. 250
[3] S. Hypś (w:) A. Grześkowiak, K. Wiak (red.), Kodeks karny Komentarz. Warszawa 2017, s. 496
[4] M. Kalitowski (w:) O. Górniak i in., Kodeks karny Komentarz, Gdańsk 2002- 2003,s. 606-607
[5] Zob. wyr. SN z 12.01.2010 r., WA 35/09, OSNwSK 2010, Nr 1, poz. 32; wyr. SA w Katowicach z 07.08.2001 r., II Aka 297/01, Prok i Pr. 2002, Nr 7-8, poz. 15)
[6] M. Kalitowski (w:) O. Górniak i in., Kodeks Karny. Komentarz, Gdańsk 2002-2003, s. 605-606.
[7] R. A. Stefański (red.), Kodeks Karny Komentarz, Warszawa 2017, s. 543
[8] R. A. Stefański (red.) (w:) R. A. Stefański (red.) Kodeks Karny Komentarz, Warszawa 2017, s. 543
[9] R. A. Stefański (red.)R. A. Stefański (red.) Kodeks Karny Komentarz, Warszawa 2017, s. 543
[10] R. A. Stefański (red.), Kodeks Karny Komentarz, Warszawa 2017, s. 543-544
[11] Wyr. SN z 18.06.2009 r., IV KK 145/09, OSNKW 2009, Nr 9, poz. 77; wyr. SN z 03.09.2009 r., V KK 149/09, Biul. PK 2010, Nr 2, poz. 15
[12] Z. Gostyński, Karnoprawny obowiązek naprawienia szkody. Katowice 1984. s. 66.
[13] Ibid. s. 66.
[14] Z. Gostyński, Obowiązek naprawienia szkody w prawie karnym. Warszawa 1999. S. 116 i n.
[15] Z .Gostyński, Karnoprawny…, s. 82-83.
[16] A. Guzik, Wpływ warunków materialnych sprawcy na nakładanie obowiązku naprawienia szkody. CzPKiNP , 2002,z.1. s.128.
[17] K. Buchała, A .Zoll, Kodeks karny. Część ogólna, komentarz, Tom 1, Kraków 1998, s.520.
[18] M. A. Wasilewska, J .Gawłowicz, Wybrane problemy instytucji naprawienia szkody w prawie karnym. (w:) Kompensacyjna funkcja prawa karnego Księga poświęcona pamięci profesora Zbigniewa Gostyńskiego. A. Zoll (red.) CzPKiNP, 2002,z.2, s .169 i n.
[19] M .Łukaszewicz, A. Ostapa, Obowiązek naprawienia szkody – wybrane zagadnienia. Prokuratura i Prawo . 2001, nr 9. s. 60.
[20] W. Daszkiewicz, Naprawienie szkody w prawie karnym, Warszawa 1972, s.17 i n.
[21] S. Bułaciński, Uchylanie się od obowiązków określonych w art. 75§2 k. k. jako podstawa odwołania warunkowego zawieszeni wykonania kary, NP. 1973, nr 3, s. 397.
[22] J. Skupiński, Glosa do postanowienia SN z 11 V 1974 r. IV KRN 19/74, PiP 7/1975, s. 183.